تماشای حیوانات در «صدف»

با چشم‌های تیره و نگاهی خیره، روبه‌روی در ایستاده و چنگال‌هایش را محکم به زمین فشار داده است. دُم و دست و پایش حالت تهاجمی دارد و انگار قصد دارد با همین اقتدار در قلمروش چرخی بزند. نزدیک می‌شوم و برای اولین‌بار پوست واقعی بدن یک شیر را لمس می‌کنم. 

با وجود خشک بودن، هنوز هم ابهت دارد و ترس را به دل آدم می‌اندازد. بقیه حیوانات نیز قدم به قدم، کنار یکدیگر ایستاده‌اند و دسته دسته، هر کدام در یک ویترین شیشه‌ای جا خوش کرده‌اند. گونه‌های کمیاب و در حال انقراض نیز بینشان هست. اینجا موزه حیات وحش شمال شرق کشور است که داخل ساختمان اداره کل محیط زیست خراسان رضوی در ابتدای خیابان صدف قرار دارد. 

گونه‌های مختلف حیوانات بومی استان در آن به روش تاکسیدرمی خشک شده و در معرض دید بازدیدکنندگان گذاشته شده است. مناسبت 28اردیبشهت،‌ روز جهانی موزه،‌ پای ما را به این مجموعه کشانده است.

نشان‌دادن زیستگاه حیوانات با نقاشی

فاطمه رامون که مسئول موزه است ما را همراهی می‌کند تا درباره بخش‌های مختلف آن توضیح دهد. از سمت راست شروع به بازدید می‌کنیم اما رامون انگار نکته مهمی یادش آمده باشد به‌سمت چپ می‌رود و با اشاره به بزمجه می‌گوید: حتما درباره این حیوان در گزارشتان بنویسید. خیلی مظلوم است. هر جا باشد مار و موش را می‌خورد اما مردم به‌ویژه کشاورزان تا آن را می‌بینند، فکر می‌کنند یک موجود آدم‌خوار دیده‌اند و با بیل و چوب به جانش می‌افتند و او را می‌کشند. برای همین با وجود اینکه برای طبیعت و خود کشاورزها مفید است نسلش رو به انقراض است. بعد هم دستی به پوست زمخت آن می‌کشد و راهی دیگر قسمت‌ها می‌شویم.

پشت هر ویترین نقاشی‌ای از طبیعتی گذاشته شده است که حیواناتش در آن اقلیم زندگی می‌کنند. در واقع هر نقاشی بیان‌کننده زیستگاه حیوانات آن است.

رفتگران طبیعت

153حیوان پستاندار، 797پرنده، 54خزنده، 11دوزیست و ماهی، 73گیاه، 100بی‌مهره و 25فسیل از نرم‌تنان در این موزه که سال 1373 به همت آقامیری مدیرکل وقت سازمان محیط زیست استان احداث شد،قابل‌دیدن هستند. در بخشی هم اسلحه‌های قدیمی شکار از قرن 19میلادی به بعد، نشان داده شده است. یک ویترین موزه اختصاص به سنگ‌های معدنی و کانی استان دارد اما هنوز این سنگ‌ها کامل نشده است و باید گونه‌های دیگری به آن اضافه شود.

پوست پلنگی که از متخلفان محیط زیست گرفته شده در قسمتی از موزه پهن شده است. یک ویترین هم حاوی مجموعه‌ای از پروانه‌هاست و در کنارش مجموعه حشرات قرار دارد که برای محققان قابل استفاده است. در دیگر ویترین‌ها، کرکس مصری، قرقاول، بوبره و انواع جغدها از تالابی تا شاخدار و... گذاشته شده‌اند.

چون این حیوانات(دال سیاه و کرکس‌ها) از باقی‌مانده غذای دیگر حیوانات تغذیه می‌کنند نقش مهمی در حفظ بهداشت و نظافت طبیعت دارند

یک ویترین هم نشان‌دهنده گونه‌های پناهگاه حیات وحش شیراحمد سبزوار است که دشتی پر از آهو و گربه‌های پالاس دارد. منطقه حفاظت‌شده تندوره با انواع قوچ‌های آن که روی شاخ‌هایشان کلاغ‌ها می‌نشینند، از دیگر قسمت‌های دیدنی موزه حیوانات مشهد است. به ویترین دال سیاه و کرکس‌ها که می‌رسیم، رامون از این‌ها به عنوان رفتگران طبیعت یاد می‌کند و می‌گوید: چون این حیوانات از باقی‌مانده غذای دیگر حیوانات تغذیه می‌کنند نقش مهمی در حفظ بهداشت و نظافت طبیعت دارند.

صحنه‌سازی تالاب

نمایش گونه‌های مختلفی از گربه‌سانان ازجمله پلنگ، یوزپلنگ، پالاز وحشی و شیر از دیگر جذابیت‌های موزه محیط زیست مشهد است و به گفته مسئول موزه، این گروه با دقت بیشتری از سوی بازدیدکنندگان مورد توجه قرار می‌گیرند چراکه به‌دلیل وحشی بودن انسان‌ها نمی‌توانند در حالت طبیعی به آن‌ها نزدیک شوند اما در موزه امکان این را دارند که از نزدیک پوست حیوانی وحشی را لمس کنند و به صورتش خیره شوند.

در ویترین تالاب، انواع مرغابی و غاز گذاشته شده‌ است و در ویترین دیگری، گونه‌های حیوانی دریاچه بزنگان مانند بوتیمار، مرکوس و پرندگان آبزی و کنار آبزی قابل دیدن هستند. ویترین ساحل دریای خزر با نقاشی زیبایی از آسمان آبی و پرستوهایی که در آن حضور دارند، گونه‌های حیوانی مختلف این زیستگاه را به نمایش گذاشته است.

یک ویترین هم به خزندگان اختصاص پیدا کرده است و در آن انواع مارهای سمی، غیرسمی و مارمولک‌ها مشاهده می‌شود. در ویترین جمجمه‌ها، جمجمه‌های حیوانات مختلف گذاشته شده است و مشاهده‌کننده با دریافت اطلاعاتی مختصر می‌تواند تشخیص دهد جمجمه‌ها مربوط به حیوان علف‌خوار است یا به گوشت‌خواران تعلق دارد.

حس‌دادن به حیوان بی‌جان

تصور عده‌ای از مردم بر این است که حیوانات با استفاده از برق خشک می‌شوند اما حیوانات موزه محیط زیست به روش تاکسیدرمی خشک شده‌اند.در این روش، ابتدا تمام محتویات درون شکم حیوان را بیرون می‌ریزند. پوست او را نیز جدا می‌کنند و در چندین مرحله، دباغی و گندزدایی می‌شوند. 

اسکلت بدن حیوان هم با مواد مخصوصی شست‌وشو داده و گندزدایی می‌شود. سپس تندیس یا مجسمه‌ای از بدن حیوان را که به طور معمول از گچ است آماده می‌کنند و پوست را روی آن می‌گذارند. هر کدام از مراحل تاکسیدرمی اهمیت خاص خود را دارد. به عنوان مثال هنگام کندن پوست باید دقت کرد که تا حد امکان آسیب نبیند و بعد هم به‌درستی دباغی شود. 

مرحله شکل‌دهی هم اهمیت ویژه‌ای دارد و باید حالت قرارگرفتن حیوان، نوع نگاه و حالت صورتش طوری باشد که آن را در طبیعت می‌بینیم و در این صورت است که مشاهده حیوان، بیشترین تأثیر را در بیننده می‌گذارد.

آماده همکاری با پژوهشگران

بانک ژن موزه حیات وحش شمال شرق کشور، آماده همکاری با پژوهشگران است و محققان می‌توانند با مراجعه به این بخش درباره گونه‌های مختلف حیوانات و حشرات تحقیق کنند. این بانک ژن دارای چند فریزر است که یکی از آن‌ها دمای منفی85 درجه دارد و در آن عضله‌های حیوانات مختلف نگهداری می‌شود. 

در بانک خون و بانک پر هم، خون و پرهای حیوانات فریز شده است. محققان همچنین می‌توانند با استفاده از فولیکول انتهای موی حیوانات به انجام آزمایش بپردازند.به گفته رامون تا قبل از شیوع بیماری کرونا، سالانه بیش از 2800نفر از گروه‌های سنی مختلف از این موزه بازدید می‌کردند. 

او توضیح می‌دهد: موزه مشهد که در محل اداره کل محیط زیست استان قرار دارد، موزه اصلی اداره محیط زیست در شمال شرق کشور به حساب می‌آید که هر روزه از ساعت 8 تا 13:30 میزبان شهروندان است و بازدید برای دانش‌آموزان و دانشجوها رایگان است، بقیه بازدیدکنندگان هم باید بلیط 1000 تومانی را تهیه کنند. غیر از این، 11موزه دیگر در شهرستان‌های سرخس، درگز، سبزوار، تربت جام، تربت‌حیدریه، کاشمر، بردسکن، گناباد، بجستان، قوچان و خواف دایر است.